Przykład zanikającego dziedzictwa kulturowego

Przydrożne kapliczki w Polsce i na całym świecie są często narażone na zanikanie ze względu na brak renowacji, działania człowieka i sił przyrody, a także zanikanie kultury religijnej. Z tego powodu wiele organizacji i lokalnych społeczności podejmuje działania mające na celu zachowanie tych zabytkowych i kulturowych miejsc.

Kultura religijna to zespół wartości, wierzeń, rytuałów, praktyk, symboli, elementów sztuki i innych aspektów związanych z religią, które kształtują sposób życia i myślenia ludzi w społeczeństwie. Obejmuje szeroki zakres praktyk i przekonań, które dotyczą związku człowieka z boskością, duchowością i sacrum. Kultura religijna ma wpływ na różne aspekty życia społecznego, w tym na sztukę, architekturę, literaturę, muzykę, etykę, zwyczaje, tradycje, wychowanie, politykę i wiele innych dziedzin. Może również kształtować tożsamość narodową, regionalną lub etniczną ludzi, a także wpływać na ich postrzeganie świata i roli jaką w nim spełniają. Zachowanie elementów dziedzictwa kulturowego przyczynia się do zachowania kontinuum dziedzictwa kulturowego.

Cechy charakterystyczne dla elementów dziedzictwa kulturowego, które zanikają, to m.in. rzadkość, brak ochrony, brak dziedziczenia i brak zainteresowania, często wynikające ze zmian stylu życia i wartości społecznych. Wiele z tych elementów jest trudnych do odnalezienia i/lub wymagają one specjalnych wysiłków, aby je zachować i przekazać kolejnym pokoleniom. Nierzadko elementy dziedzictwa kulturowego, które zanikają, nie są odpowiednio chronione i są narażone na zapomnienie lub zniszczenie przez czynniki naturalne lub ludzkie.

Przykład porzuconej kapliczki (Ryc. 1) dobrze obrazuje proces zanikania dziedzictwa kulturowego. Temat ten jest jednym z przedmiotów zainteresowania zespołu projektowego RuralStrateg. Przydrożne kapliczki w Małopolsce są zazwyczaj zadbane, jednak przykład ten pokazuje skutki zaniechania kultywowania tradycji i niszczenie elementów kulturowych, prowadzące do ich stopniowego zanikania.

Rycina 1. Przydrożna kapliczka w miejscowości Hańczowa (zanikające dziedzictwo kulturowe). Fot. Karol Król (06.05.2023)

Zanikanie jest zazwyczaj procesem stopniowym, nie zaś gwałtownym. Stąd też najczęściej możliwa jest obserwacja „zanikania” jakiegoś zjawiska, elementu lub obiektu. W tym przypadku zanikanie ma bardzo konkretny, materialny wymiar i oznacza m.in. sukcesywną korozję elementów metalowych i butwienie tych drewnianych. Porzucona, ale niezapomniana kapliczka, znajduje się w miejscowości Hańczowa, w powiecie gorlickim, w gminie Uście Gorlickie, nieopodal rzeki Ropa. Archiwalne zdjęcia Google Street View, pochodzące z czerwca 2021 r., w porównaniu z aktualną dokumentują fotograficzną (06.05.2023), pozwalają zaobserwować zmiany w zagospodarowaniu otoczeniu kapliczki oraz proces jej stopniowego rozpadu (Ryc. 2).

Rycina 2. Przydrożna kapliczka w miejscowości Hańczowa. Źródło: Google Street View (czerwiec 2021).

Z dużym prawdopodobieństwem można prognozować, że pozostałości kapliczki zostaną niebawem usunięte, a w ich miejscu pojawi się nowy obiekt, być może zawierający wybrane elementy poprzedniej kapliczki, celem upamiętnienia. Kapliczka w obecnym kształcie jest trudna w remoncie, ale nie jest to niemożliwe. Zniszczone elementy wymagałyby wymiany na nowe. W kontraście do porzuconych kapliczek pozostają nowo wznoszone obiekty (Ryc. 3).