Żywa encyklopedia Ciężkowic

Żywa encyklopedia Ciężkowic

Ciężkowice to przykład miasta, w którym lokalna społeczność jest żywo zainteresowana upamiętnieniem dziedzictwa historycznego miasta. Dowodem tego jest m.in. Internetowa Encyklopedia Ciężkowic, która gromadzi informacje o historii, walorach przyrodniczych, atrakcjach turystycznych, zabytkach i przede wszystkim dawnych mieszkańcach miasta, ich czasach i kulturze.

Podając za Centrum Kultury i Promocji Gminy Ciężkowice: „Budowanie Internetowej Encyklopedii Ciężkowic rozpoczęło otwarcie wystawy fotografii pt. Ciężkowice Retro, przedstawiającej zdjęcia Ciężkowic z okresu przedwojennego. Następnie do pracy przystąpili uczniowie szkół z terenu Gminy, którzy tworząc zespół redaktorski, rozpoczęli opracowywanie haseł i gromadzenie materiałów historycznych, zachęcając jednocześnie wszystkich mieszkańców do włączenia się w budowanie żywej Encyklopedii Ciężkowic.”

Najstarsze informacje na temat Ciężkowic pochodzą z dokumentu datowanego na lata 1123-25, w którym to biskup Tusculum oraz Idzi, legat papieża Kalista II na Polskę i Węgry, wymienili i zatwierdzili posiadłości klasztoru tynieckiego, w tym wieś Cecouici (obecnie Ciężkowice). Z tego powodu można przyjąć, że osada powstała nieco wcześniej. Przypuszcza się, że Ciężkowice istniały już w XI wieku i były centrum gospodarczym klasztornego terytorium nad rzeką Białą. Potwierdzenie przynależności do dóbr opactwa tynieckiego potwierdziła także bulla papieża Grzegorza IX z 1229 roku.

Historie lokalnych społeczności Ciężkowic zostały zachowane od utracenia. Internetowa Encyklopedia Ciężkowic gromadzi m.in. informacje o dawnych mieszkańcach Ciężkowic, ich czasach i kulturze.

Ciężkowice dzięki położeniu na szlaku z Krakowa do Węgier były ważnym ośrodkiem wymiany handlowej z prawem do organizacji targów, na których handlowano głównie wyrobami miejscowego rzemiosła, przede wszystkim tkackimi, solą i płodami rolnymi, także przetworzonymi, w tym ciężkowickim nabiałem. Podstawowymi towarami przywożonymi z Węgier były wino oraz konie. W okresie międzywojennym, w wyniku reformy administracyjnej z 1934 roku Ciężkowice utraciły prawa miejskie. Społeczność wciąż trudniła się rzemiosłem, rolnictwem oraz handlem. Zatrudnienie dawała także kolei. W styczniu 1998 roku, po 64 latach Ciężkowice odzyskały statut miasta.

Układ urbanistyczny Ciężkowic

Charakterystyczny układ urbanistyczny Ciężkowic wpisany jest do rejestru zabytków (nr 313). Wielowiekowy proces narastania struktury miasta oraz poszczególne fazy jego rozwoju pozostawiły trwałe ślady w strukturze miasta, wydatnie przyczyniając się do jej obecnego kształtu. Układ urbanistyczny zachował swój średniowieczny charakter. Ciężkowice założono na wniesieniu pond zakolem rzeki Białej, na planie prostokąta. W centralnej części miasta umiejscowiono rozległy rynek o wymiarach 130 na 100 metrów (ryc. 1, ryc. 2, ryc. 3).

Rycina 1. Ciężkowice, plan śródmieścia wg stanu z 1965 roku. Cyframi oznaczono: 1) ul. św. Andrzeja, 2) wylot ul. Kolejowej; 3) wylot ul. Batorego; 4) wylot ul. Grunwaldzkiej, 5) wylot ul. Kościuszki. Grubą linią oznaczono obiekty uznane za zabytkowe. Źródło: Trusz [1986a].

Rycina 2. Rysunek aksonometryczny centralnej części miasta autorstwa H. Kamińskiego – stan z 1965 roku. Źródło: Trusz [1986a].

Rycina 3. Rzut poziomy rynku z teoretycznym uzupełnieniem wszystkich podcieni wg J. Sas-Zubrzyckiego, rok 1915. Źródło: Trusz [1986a].

Do dzisiaj podziwiać można murowany ratusz z przełomu XVIII i XIX wieku. Nad panoramą miasta góruje neogotycki kościół parafialny pod wezwaniem Pana Jezusa Miłosiernego i Św. Andrzeja Apostoła w Ciężkowicach (ryc. 4, ryc. 5). Na terenie gminy znajduje się także wiele kapliczek przydrożnych (ryc. 6).

Rycina 4. Neogotycki kościół parafialny pod wezwaniem Pana Jezusa Miłosiernego i Św. Andrzeja Apostoła w Ciężkowicach (rok 2022). Fot. Karol Król

Rycina 5. Kościół parafialny pod wezwaniem św. Andrzeja, widok ogólny od strony północno-zachodniej (fot. K. Maciąg, rok 1986). Źródło: Trusz [1986b].

Rycina 6. Przykłady kapliczek przydrożnych w Ciężkowicach: 1) kapliczka nadrzewna, szafkowa, drewniana; 2) kapliczka słupowa murowana, typu latarnia (kolumnowa); 3) kapliczka wnękowa zbudowana w formie kamiennej groty. We wnęce, znajduje się figura Matki Boskiej. Fot. Karol Król

Ratusz w Ciężkowicach został wpisany do rejestru zabytków 14 maja 1985 roku. Budynek parterowy, częściowo podpiwniczony, zbudowany na planie prostokąta, z małym wewnętrznym dziedzińcem, nie posiada wyraźnych cech stylowych (ryc. 7). Nad wschodnią częścią budynku, w kalenicy dachu, umiejscowiono drewnianą wieżyczkę szalowaną deskami i nakrytą dachem krytym blachą. We wschodniej ścianie wieży znajduje się tarcza zegarowa.

Rycina 7. Widok ratusza w Ciężkowicach od strony południowo-wschodniej, rok 1947. Fot. J. Dutkiewicz. Źródło: Trusz [1986a].

Pomimo pożarów, które pochłonęły kościół parafialny i drewniany ratusz w pierzejach rynku zbudowanych w układzie szeregowym zachowały się drewniane, parterowe domy konstrukcji zrębowej. Domy te mają dachy siodłowe, naczółkowe, wsparte na profilowanych, drewnianych słupach tworzących charakterystyczne podcienia ze szczytami zwróconymi do placu rynkowego. W centralnej części rynku obok budynku ratusza znajduje się kapliczka św. Floriana ufundowana w 1895 roku przez Ignacego Jana Paderewskiego, ówczesnego właściciela majątku w miejscowości Kąśna Dolna. Kapliczkę wybudowano z cegły czerwonej ceramicznej oraz otynkowano. We wnętrzu kapliczki znajduje się drewniana, polichromowana figura św. Floriana (ryc. 8). Obiekt został wpisany do rejestru zabytków 23 października 1985 roku (nr 269). Na rynku znajduje się także pomnik Ignacego Jana Paderewskiego (ryc. 9), odsłonięty w 2018 roku dla uczczenia jubileuszu setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości i ufundowany przez Gminę Ciężkowice przy wsparciu donatorów instytucjonalnych i prywatnych.

Rycina 8. Wieża ratuszowa, kapliczka św. Floriana oraz pomnik Ignacego Jana Paderewskiego na rynku w Ciężkowicach. Fot. Karol Król

Rycina 9. Park o powierzchni 11 ha w miejscowości Kąśna Dolna w otoczeniu dworu z XIX w. We wschodniej części parku znajduje się staw z wyspą pośrodku. Na przełomie XIX/XX w. właścicielem dworu był Jan Ignacy Paderewski. Posiadłość to jedyny na świecie zachowany i użytkowany do dzisiaj dom Paderewskiego. Obecnie mieści się tam siedziba Centrum Paderewskiego, ośrodek koncertowy oraz miejsce pamięci i muzeum Paderewskiego.

Rezerwat przyrody nieożywionej „Skamieniałe Miasto” w Ciężkowicach utworzono w 1948 roku (ryc. 10). Na obszarze „Skamieniałego Miasta” rozpoznano struktury kopalnych podmorskich osuwisk, które zaliczane są do światowego dziedzictwa geologicznego.

Rycina 10. „Skamieniałe Miasto” w Ciężkowicach. 1410 bohaterom Grunwaldu w 500 letnią rocznicę zwycięstwa, Ciężkowice 1910. Fot. Karol Król

W Bogoniowicach znajduje się nekropolia zaprojektowana przez Jana Szczepkowskiego, jedna z ciekawszych architektonicznie, zachodnio-galicyjskich nekropolii z okresu I wojny światowej (ryc. 11). Cmentarz wojenny numer 138 został założony w miejscu ciężkich walk toczonych od 2 maja 1915 roku w ramach ofensywy gorlickiej. Na cmentarzu, w jego centralnej części usytuowano nagrobek rotmistrza Oswalda von Richthofena, poległego 14 maja 1915 roku.

Rycina 11. Cmentarz wojenny w Bogoniowicach z okresu I wojny światowej (nr 395). Cmentarz powstał w latach 1915-1918. Założony na planie trapezu z dwoma kamiennymi basztami przy wejściu głównym. Fot. Karol Król

Wizyta studyjna w Ciężkowicach jest kolejną w cyklu wizyt służących skompletowaniu dokumentacji dla studiów przestrzennych i krajobrazowych wybranych miejscowości Małopolski. Obszerna relacja ukaże się w publikacji monograficznej.

Źródła

• Trusz, M. (1986a). Ciężkowice. Studium historyczno-urbanistyczne śródmieścia. Tom III. Pracownia Konserwacji Zabytków Oddział w Krakowie. Pracownia Dokumentacji Naukowo-Historycznej. Kraków.
• Trusz, M. (1986b). Ciężkowice. Studium historyczno-urbanistyczne śródmieścia. Tom IV. Pracownia Konserwacji Zabytków Oddział w Krakowie. Pracownia Dokumentacji Naukowo-Historycznej. Kraków.